فراموشی، واژه‌ای شاید ترسناک است. از یاد بردن تمام روزهای باشکوه تنها در مدت زمانی اندک. وقتی که به یاد نیاوری شخص مقابلت که زل زده است به عمق نگاهت؛ روزی مالک م تحبیب و مالیکتت بوده است. فراموشی برای بعضی کاری ساده، و برای بعضی دیگر مرگ تدریجی است. اما وقتی که حضرت عالیجناب آلزایمر به سراغمان بیاید، بحث چیز دیگری است. در نبرد با آلزایمر، نه تنها محبوب و معشوق، که کل خاطرات زندگی فراموشمان می‌شود. اینجا فراموشی کمی ترسناک به نظر برسد. اما بعید میدانم کسی که درکی عمیق از زندگی بدست آوده باشد، و دردها و دردسرهای حیات را لمس کرده باشد، مشکل جدی با فراموشی از نوع آلزایمرش داشته باشد. باری به هرجهت، غیرقابل درمان، با شیوع رو به رشد! پازل آلزایمر برای دانشمندان یک معمای طولانی شده است. حالا، دانشمندان معتقدند که بدن انسان ممکن است بهترین خط دفاع باشد.

بیش از نیمی از مردم بریتانیا اکنون به آلزایمر، مبتلا هستند. اگرچه خطر ابتلا به آلزایمر با گذشت زمان بیشتر می شود اما هزاران نفر افراد زیر 65 سال نیز به این بیماری مبتلا هستند. همچنین توارث ژنتیکی این بیماری می تواند منجر به ایجاد این بیماری در افراد زیر 30 سال نیز بشود.

تا کنون هیچ درمان موفقی نیست که بتواند از این روند تخریب نورون های مغزی جلوگیری بکند. بعضی درمان ها هستند که می تواند روند کاهش حافظه را کند کند و صرفا علائم را کاهش دهند یا عملکرد سلول های عصبی سالم را تقویت کند. اما این درمان ها هیچ راه حلی برای متوقف یا کند کردن کشته شدن سلول های مغزی ندارند.

اما مانند سرطان، یکی از امیدوارکننده ترین رویکردهای فعلی برای درمان می تواند خود سیستم ایمنی بدن باشد؛ ایمونوتراپی! ایمونوتراپی همانند واکسن ها به سیستم ایمنی کمک می کند، تشخیص و حمله به سلول سرطانی. و برخی از پژوهشگران اکنون امیدوار به ساخت واکسنی علیه بیماری آلزایمر هستند.

برخی از داروهای ایمونوتراپی اکنون در کارآزمایی های بالینی بر روی افراد داوطلب در حال آزمایش است.

اما آلزایمر چگونه ایجاد می شود؟

دو پروتئین مهم در این روند نقش دارند که در سلول های بدن وظایف متعددی بر عهده دارند. یکی از این پروتئین ها، آمیلوئید بتا (amyloid beta) است که دچار فولدینگ اشتباهی می شود و حالتی چسبنده پیدا می کند و موجب تجمع این پروتئین ها در مغز می شود که به آن ها پلاک می گویند. این اتفاق در جایی بیرون از نورون ها تفاق می افتد و برای آن ها سمی است. خطر این فولدینگ اشتباه آمیلوئید بتا  در مغز، با افزایش سن افزایش می یابد. اما این اتفاق می تواند در افرادی که دارای جهش در ژن APP دارند زودتر از موعد رخ بدهد. ژن APP پروتئین پیش ساز آمیلوئید است که نهایتا به آمیلوئید بتا تبدیل می شود. به گفته دکتر Nick Fox نورولوژیست دانشگاه لندن، افرادی که دارای جهش در ژن APP هستند تقریبا 100% در سن 40 تا 50 سالگی به آلزایمر مبتلا می شوند.

اما گرچه پروتئین آمیلوئید عمده ترین دلیل ابتلا به آلزایمر است، اما پروتئین دیگری به نام Tau (بر وزن wow) نیز در روند آلزایمر دخیل است. درحالی که هنوز از عملکرد دقیق Amyloid beta در سلول ها اطلاع نداریم، مشخص شده است که پروتئین tau در نگهداشتن میکروتوبول ها درون سلول های عصبی نقش دارند و به گفته ی دکتر FOX مانند خطوط حمل نقل برای انتقالات درون سلول عمل می کنند. اگر پروتئین های tau در درون سلول های عصبی به درستی فولدینگ خود را انجام ندهند، در سلول های عصبی حالتی درهم ریخته و نامناسب ایجاد می کنند که منجر به از دست رفتن عملکرد این سلول ها و نهایتا مرگ آن ها می شود. بدتر آن که این فولدینگ غیرطبیعی پروتئین tau می‌تواند به سایر سلول‌های عصبی نیز سرایت کند.

درپی تجمع این پروتئین های غیر طبیعی در سلول های عصبی، حالتی بهم ریخته ایجاد می شود که منجر به ایجاد پلاک هایی در مغزی می شود. در مورد اینکه Amyloid یا Tau کدام یک نقش مهم تری دارد هنوز نزاع است. اما چیزی که مشخص است این است که حتی در افراد سالم نیز پلاک‌های آمیلوئیدی در اطراف نورون ها تجمع می‌یابد اما تنها در صورت همراهی با Tau مشکلات مغزی شروع می شود. بنابراین می‌توان گفت که amyloid مانند کبریت و Tau آتش است.

به هرجهت به نظر می‌رسد که بدون آمیلوئید خطری مغز را تهدید نمی‌کند! یعنی حضور کبریت بدون آتش (Tau). بنابراین داروهایی که هدفشان درمان آلزایمر است باید برای پاکسازی این پروتئین های بد فولد شده طراحی شوند. بنابراین وقتی دانشمندان سرتاسر جهان برای یافتن راهی جهت حل معضل آلزایمر جمع شدند، بدترین ایده به نظر آن ها طراحی واکسن برای درمان آلزایمر بود، چراکه آلزایمر یک بیماری مرتبط با سن است و در آن زمان هیچکس فکر نمیکرد که سیستم ایمنی می‌تواند کلید حل معما باشد.

سیستم ایمنی کجای ماجرا ایستاده است؟

Schenk Dale (در سال 2016 و در 59 سالگی بر اثر سرطان پانکراس در گذشت) کاربرد سیستم ایمنی برای درمان آلزایمر را آژمایش کرد و نتایجی درپی داشت که محققان سراتاسر دنیا را متحیر کرد. وی به همراه تیمش از موش هایی استفاده کرد که دارای جهش در ژنی بودند که شرایطی شبیه به آلزایمر را ایجاد می کرد. در این موش ها یک پروتئین شبیه آمیلوئید تولید میشود. سپس آن ها با استفاده از قطعاتی از این پروتئین موش ها را واکسینه کردند. در کمال شگفتی مشاهده کردند که موش ها در پاسخ به این واکسن آنتی بادی هایی تولید کرده اند هکه می تواند با عبور از سد خونی- مغزی (BBB) به پلاک های آمیلوئید تولید شده در مغز حمله کنند.

این پژوهش منجر به ایجاد واکسنی انسانی به نام AN-1792 شد که و به مرحله کارآزمایی بالینی رسید. این روش در ابتدا امیدوار کننده بود. مشاهدات و بررسی های مغز فردی که طی درمان با این واکسن به دلایل نامعلومی فوت کرده بود نشان از بهبود حذف پلاک های آمیلوئید از مغز بیمار داشت. این شواهد نشان دهنده کارکرد درمان بود. اما این تست های AN-1792، تصاویر اسکن های مغز بیماران نشان می داد که مناطقی در مغز دچار تورم شده اند. در فاز دوم مطالعات بالینی که طیف نسبتا گسترده ای از بیماران را شامل می شود، حدود 6 درصد افراد تحت درمان از التهاب مغز رنج می بردند. به نظر می رسد که سیستم ایمنی این افراد بیش از اندازه فعال شده اند، شبیه اتفاقی که در واکنش های آلرژیک می افتد. مغز ورم کرده می تواند منجر به ایجاد علایمی مانند مننژیت بشود. اما گرچه تمامی بیماران کاملا بهبود یافتند، اما بروز این مشکل منجر به توقف در مطالعات بالینی شد.

اما هنوز ایده استفاده از سیستم ایمنی برای درمان آلزایمر پر رنگ است. شاید به جای تکیه بر تحریک سیستم ایمنی خود فرد برای تولید آنتی بادی هایی علیه عوامل ایجاد کننده آلزایمر، می توان از آنتی بادی هایی استفاده کرد که در خارج از بدن بیمار تولید شوند و سپس به مقادیر لازم به بیمار تزریق بشود. یکی از آنتی بادی هایی که هم اکنون توسط کمپانی Biogen در حال آزمایش است، aducanumab می باشد که تا حدودی موفق عمل کرده است. آزمایش این آنتی بادی در مقیاس وسیع تر به زمانی بیشتر نیاز دارد. اما این روش درمانی، یعنی تزریق آنتی بادی ها موجا ایجاد ایمنی پسیو (غیرفعال) در میزبان می شود که مشکلاتی مانند هزینه های زیاد برای تزریقات منظم و همراه با برخی مشکلات دیگر برای بیمار را دارد. از این رویی نمی تواند به صورت وسیع مورد استفاده قرار بگیرد.

در حال حاضر کمپانی های بزرگ در حال تلاش برای استفاده از سیستم ایمنی جهت ساختن دارویی قدرتمند و مناسب برای درمان آلزایمر هستند. این تلاش ها منجر به پیدایش داروهایی مانند UB-311، AADvac-1 و … نیز شده است که در حال گذراندن آزمایشات لازم برای ورود گسترده به بازار دارویی جهان هستند.

برای مطالعه بیشتر کلیک کنید.

ایمونولوژی تودی؛ بزرگترین جامعه ایمونولوژی کشور